७. लोकसत्ता (दिवाळी अंक २०२२) (किंमत १७५ रुपये)

खरं तर दर वर्षी दिवाळी अंक वाचनाची सुरुवात लोकसत्ताच्या अंकाने करायची हा माझा अलिखित शिरस्ता.  हा अंक आधी आणलेल्या अंकांत होता. नंतर काही अंक आणले ते खाली ठेवले आणि आधीच संच कपाटावर ठेवला गेला. मग खाली ठेवलेले अंक आधी वाचून टाकले. त्यामुळे लोकसत्ताचा अंक वाचायला उशीर झाला. 

२०२२ च्या बरीच बऱ्याच अंकांप्रमाणे ह्या अंकाची अनुक्रमणिका वाचून आता वेळ सत्कारणी लागणार ह्याची खात्री पटली. पहिला लेख अभिनव चंद्रचूड ह्यांचा - दुय्यम न्यायालयांना देशाच्या घटनेचा अर्थ लावण्याचा हक्क मिळावा असा ह्यातला युक्तिवाद. म्हटलं तर क्लिष्ट विषय. शाळेत असतानाही नागरिकशास्त्र हा आवडीचा विषय नव्हता. पण गेली काही वर्षं राज्यघटना आणि राजकारण ह्या दोन्ही गोष्टीबाबत थोडं वाचू लागले आहे. त्यामुळे हा लेख ज्ञानात भर टाकणारा वाटला. बीबीसी माहीत नसलेल्या लोकांनाही भारतात गेले काही दिवस हे नाव माहित झालेलं आहे. मी गेली कित्येक वर्ष त्यांचा ऐतिहासिक घटनांचा ९-१० मिनिटात मागोवा घेणारा Witness History हा पॉडकास्ट ऐकते आहे. त्यामुळे ह्या संस्थेबद्दल मनात खूप आदर आहे. सतीश जेकब ह्यांचा 'बीबीसीतले  दिवस', आशुतोष ह्यांचा 'बीबीसी आजही आशेचा किरण' आणि गिरीश कुबेर ह्यांचा 'एका क्रान्तीचं शतक' हे लेख वाचून तर हा आदर आणखी वाढला. कधी इंग्लंडला जाणं झालंच तर बाहेरून का होईना त्यांची इमारत नक्की पाहून येणार आहे. श्याम सरन ह्यांच्या 'बीबीसीचे भारताबद्दलचे धोरण बदलते आहे' मध्ये थोडा वेगळा सूर लागला आहे. असो.

'प्राचीन भारत', 'भारतीय संस्कृती' वगैरे शब्द कोणी वापरायला लागले की धडकी भरते आजकाल. पण 'सहिष्णुता' शब्द वाचल्यावर जीवात जीव आला. आजकाल हा शब्द नाहीसा झालाय वापरातून. हेमंत राजोपाध्ये ह्यांचा हा लेख संस्कृतीच्या नावाने गळे काढणाऱ्या समस्त मंडळींना वाचायला द्यायला हवा. ह्या वाढत्या असहिष्णूतेची कारणं आपल्या सर्वानाच ठाऊक आहेत. तरीही ह्या कारणांसोबतच ह्यावर काय उपाय करता येईल ह्याचा उहापोह नौशाद उस्मान ह्यांनी आपल्या लेखात केला आहे. त्यांच्या लेखाच्या शेवटच्या 'इन्शा अल्लाह' ला माझं 'देव करो' आणि 'Amen' जोडते. हे होईल तो सुदिन.

विनय सहस्त्रबुद्धे ह्यांचे लेख लोकसत्तामध्ये वाचले आहेत. त्यांच्या लेखाचं 'सदिच्छा संपदेकडून सॉफ्ट पॉवरकडे' हे शीर्षक वाचून लेखात काय मालमसाला असेल ह्याचा अंदाज आला. तरी लोकशाही टिकवून ठेवण्यात भारताने यश संपादन केलं आहे हे ते मान्य करतात हे वाचून आनंद वाटला. २०१४ च्या आधीपासून देशात लोकशाही होती हे त्यांना मान्य आहे की नाही कोणास ठाऊक. लष्कराने आपली स्वायत्तता टिकवून ठेवली आहे हे आपलं नशीब. पण न्यायालयांच्या स्वायत्ततेबाबत आजकाल शंका येऊ लागली आहे. पुन्हा असो.

म्युझियम्स हा माझा आवडता विषय. मुंबईमधलं छत्रपती शिवाजी महाराज वास्तूसंग्रहालय (पूर्वाश्रमीचं प्रिन्स ऑफ वेल्स म्यूझियम) ही माझी अत्यंत आवडती जागा. अरुंधती देवस्थळे ह्यांच्या 'कलासंग्रहालयाचिये दारी' ह्या लेखात मात्र देशविदेशातल्या नानाविध प्रकारच्या म्यूझियम्सबद्दल वाचायला मिळतं - अगदी museum of broken relationships, museum of bad art, Gelato Museum पासून ते पार फ्रॉईड म्यूझियम सर जॉन सोन्स म्युझियम ऑफ आर्किटेक्चरपर्यंत. खासगी संग्रहालयांवरचा अभिजित बेल्हेकर ह्यांचा आणि Anatomy ला वाहून घेतलेल्या एना मोरंडी मंझोलीनी वरचा विजय तापस ह्यांचा लेखही वाचनीय. हे लेख वाचून हे सगळं आपण कधी पाहणार हा प्रश्न अर्थात मनात उगवलाच. 

हिंदी सिनेसृष्टीतला चिरतरुण समजला जाणाऱ्या देव आनंदवर लिहिलेला अरुणा अंतरकर ह्यांचा लेख देवच्या चाहत्यांना नक्की आवडेल. हबीब तन्वीर हे नाव कुठेकुठे वाचलेलं पण मला त्यांच्याबद्दल फार काही माहिती नव्हती. लेखातला त्यांचा फोटो पाहिल्यावर काही आर्ट फिल्म्समध्ये त्यांना पाहिल्याचं आठवलं. पण त्यांच्या नाट्यकलेतल्या प्रवासाबद्दल त्यांच्याच शब्दात 'मोर नाम हबीब तन्वीर' ह्या लेखात वाचायला मिळतं. जुन्या काळातलं किती आणि काय काय निसटून गेलंय हे वाचून खिन्न व्हायला होतं. 

शाळेत असताना जी. ए. ची पुस्तकं वाचली होती. काही गोष्टी कळल्या, बऱ्याचश्या डोक्यावरून गेल्या. पण ह्या नावाचं गारूड कायम राहिलं. रामदास भटकळ ह्यांनी जी. ए. वर लिहिलेल्या लेखावरून आणि त्यात समाविष्ट केलेल्या त्यांना जी. ए.नी लिहिलेल्या पत्रातून त्यांच्या स्वभावाबद्दल थोडी कल्पना येते.

'मुकेश' म्हटलं की सुमधुर गाण्यांची एक मालिकाच मनात उभी राहते. गाणी काय आपण सगळेच ऐकतो. पण ती कशी ऐकावीत हे डॉ. मृदुला दाढे-जोशी ह्यांचा मुकेशवर लिहिलेला लेख वाचून कळतं. मी तर ठरवलं आहे की वेळ मिळेल तेव्हा हा लेख घेऊन बसायचं आणि पारायणं केलेली मुकेशची गाणी पुन्हा एकदा ऐकायची. लेखिकेने सांगितलेल्या जागा आपल्याला सापडताहेत का ते पाहायचं आणि मग गोल्डन एरातली इतर आवडती गाणी त्याच पद्धतीने ऐकून पाहायची. पाहू कधी जमतंय ते. 

प्रवीण बांदेकरांची 'कावळ्याची अंडी आणि गडगडलेलं सरकार' ही कथा कळतेय कळतेय म्हणेस्तोवर हातातून निसटली. तीच गोष्ट प्रणव सुखदेव ह्यांच्या 'नर आणि सागर' ह्या कथेची. त्यामानाने 'राखण' (रश्मी कशेळकर), 'एका राणीची गोष्ट' (डॉ. शुभदा कुलकर्णी)आणि 'दिलशाद खालाची न्हाणी '(वसीमबारी मणेर) ह्या कथा आवडल्या. 'दिलशाद खालाची न्हाणी' मधली मुसलमान पात्रांच्या तोंडची मराठीमिश्रित हिंदी फार वैशिष्ट्यपूर्ण वाटली. 

प्रमोद मुनघाटे ह्यांचा लेख वाचून 'सुशील राधा आणि सद्गुणी कृष्णराव' हे अजब नाव असलेली कादंबरी वाचायची उत्सुकता लागली आहे. कविता विभागातली  'स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सव' ही नीरजा ह्यांची कविता आवडली. 'चिन्हचित्रं' मधली गणितातल्या चिन्हांवर आधारलेली व्यंगचित्रं मस्तच.