६. महाअनुभव (दिवाळी अंक २०२२) (किंमत २५० रुपये)

महाअनुभवचा अंक मी दर दिवाळीला घेत असले तरी ह्या वर्षी अनुक्रमणिका पाहून अंक वाचायच्या आधीच खुश झाले. निळू  दामले, डॉ. शंतनू अभ्यंकर, प्रीति छत्रे, उमेश झिरपे अशी अनेक परिचयाची नावं दिसली ना.

पहिलाच लेख निळू दामले ह्यांचा 'कुंपणच जेव्हा शेत खातं. लोकशाहीच्या बुरख्याआडची हुकूमशाही'. शीर्षक वाचूनच लेख कश्याबद्दल असणार ह्याची कल्पना आली. इराण, रशिया, अमेरिका, ब्रिटन आणि अर्थात मायभूमी भारत इथल्या सरकार आणि एकुणात शासनव्यवस्थेचा उहापोह करणारा हा लेख रोजची पेपरातली चिखलफेक वाचून व्यथित होणाऱ्या कोणाही सुजाण माणसाला पटावा असाच.

डॉ. शंतनू अभ्यंकर ह्यांचा एक लेख आधीच्या वर्षीच्या कुठल्या तरी दिवाळी अंकात वाचला होता. मूल जन्माला येताना काय गुंतागुंतीची प्रक्रिया घडून यावी लागते त्याचं अतिशय सोपं वर्णन त्यांनी त्या लेखात केलं होतं. नंतर लोकसत्तामध्ये उत्क्रान्तीचा डार्विनचा सिध्दांत मोडून काढून त्याऐवजी सकल सृष्टीचा कोणी कर्ताकरविता आहे असा सिध्दांत मांडणाऱ्या - ज्याला छद्मविज्ञान म्हटलं जातं अश्या एका पुस्तकाचा खडसून समाचार घेणारा त्यांचा लेखही वाचनात आला. पुन्हा ह्या अंकातल्या त्यांच्या लेखाचं शीर्षकसुद्धा 'आपुले मरण पाहिले म्या डोळा'. (ते 'आपुले मरण पाहिले मी म्या डोळा' असं असायला हवं होतं खरं तर!) पण लेख वाचून हादरायला झालं. क्षणभर हे जे लिहिलंय ते अभ्यंकर ह्यांच्यासोबत खरोखर झालंय का कल्पित कथा आहे असंही वाटून गेलं. रोज संध्याकाळी येणारा बारीक ताप आणि थकवा ते फुफ्फुसाच्या कॅंसरचं निदान ह्या प्रवासातल्या आपल्या विविध अवस्थांचं त्यांनी ह्या लेखात वर्णन केलंय. हे नुसतं वाचूनच आपल्याला कसंतरी होतं ते ह्या माणसाने कसं निभावलं असेल ह्याचं आश्चर्य आणि कौतुक वाटतं. पुन्हा ह्यात त्यांनी आपली विनोदबुद्धी शाबूत ठेवली आहे. हा लेख वाचून असं वाटलंच की ते डॉक्टर असल्याने अनेक डॉक्टर मित्रांची त्यांना अचूक निदान होण्यात म्हणा किंवा एक सपोर्ट सिस्टीम उभी करण्यात म्हणा खूप मदत झाली. ज्याचां वैद्यकीय क्षेत्रांत कोणीही ओळखीचं नाही अश्या लोकांना मात्र हा अनुभव दुरापास्तच. पूर्वीच्या काळी फेमिली डॉक्टर हे जसा आधार वाटायचे तशी सोय आता नाही. जवळपास सगळेच डॉक्टर पेशंटसंबंधी सहअनुभूती दाखवत नाहीत. मग कारण काहीही असो. तसा एखादा डॉक्टर मिळालाच तर तुमचं नशीब जोरावर म्हणायचं. 

'सोनपावसाचं ऐतिहासिक गाव' (इथे लेखाच्या शीर्षकात 'ऐतिहासिक' ह्या शब्दात एक मात्रा अधिक छापली गेली आहे) हा प्रणव पाटील ह्यांचा कोल्हापूरजवळच्या कसबा बीड गावाबद्दलचा लेख आवडला. शिलाहार राजांच्या काळातली नाणी इथे सापडतात. त्या काळातल्या वीरगळी आणि अजून बऱ्याच खुणा तिथे आहेत. कधीतरी जायला हवं इथे असं वाटून गेलं. 'भारत विकास ग्रुप' ह्या उद्योगाचे संस्थापक हणमंतराव गायकवाड ह्यांच्यावरचा आनंद अवधानी ह्यांनी लिहिलेला लेख वाचून मस्त वाटलं. एका मराठी माणसाने एकट्याने एव्हढा पसारा उभा केला ह्याचं कौतुक वाटल्यावाचून राहात नाही. आधी हा लेख कदाचित स्पॉन्सर्ड असावा असं वाटून मी वाचायचं टाळणार होते. पण वाचला हे बरं झालं. 

मेघश्री दळवी ह्यांच्या तिन्ही कथा सगळीकडे रोषणाई आणि जमिनीची तोडफोड करून मेट्रो बांधणं एव्हढीच मुंबईच्या विकासाची कल्पना डोक्यात असणाऱ्या सर्व राजकारणी लोकांना वाचायला द्यायला हव्यात. ह्या अश्या कथा वाचून भयानक भीती वाटते. कारण अवकाळी पाऊस, बिघडलेली हवा अश्यासारखे अनेक धोक्याचे इशारे केव्हापासूनच दिसायला लागलेले आहेत. हे भविष्य खूप नजीकचं तर नाही?

लेवीसन वुडवरचा प्रीति छत्रे ह्यांचा लेख वाचून पृथ्वी उभीआडवी पालथी घालणाऱ्या ह्या अवलियाला मनोमन सलाम केला. विशेषतः कुठल्याश्या आदिम जमातीतले लोक केसाला केशरी रंग द्यायला त्यावर एक विशिष्ट राख फासून शॉवरखाली आंघोळ केल्यासारखे डायरेक्ट गोमूत्राची धार अंगावर घेतात म्हटल्यावर ह्या पठ्ठ्याने तेही केलं हे वाचून तर मी उडालेच. गोमातेचा उठता बसता जयजयकार करणारे किती हिंदुत्ववादी लोक हे स्नान करायला तयार होतील हा मजेशीर प्रश्न मनात डोकावून गेला. Walking The Himalayas हे नाव टीव्हीगाईड मध्ये पाहिलं होतं. पण लेवीसन वुडच्या भटकंतीवर तो आहे हे ठाऊक नव्हतं. भारत-पाकिस्तान सीमेवरची त्याची भटकंती पाहायला डिस्कव्हरी प्लस पाहिलं पाहिजे आता.  

'यात्रा अपघातांची' हा एक लोको पायलट असलेल्या गणेश मनोहर कुलकर्णी ह्यांनी लिहिलेला लेख सुन्न करणारा. टेनिस क्रिकेट हा शब्द मी कधी ऐकलाही नव्हता. मग तिथेही अनेक संघ आहेत, त्यांच्या देश-विदेशात मालिका खेळलया जातात आणि खूप लोक ह्या खेळाचे, खेळाडूंचे चाहते आहेत हे ठाऊक असणार तरी कसं. तुषार कलबुर्गी ह्यांचा लेख मात्र ह्यावर सविस्तर माहिती देतो. माहिती अक्षरश: एका क्लिकवर उपलब्ध असायच्या काळातसुद्धा आपल्याला किती गोष्टी माहित नसतात. सुझन मेसेलस ह्या फोटोग्राफरवरचा 'अस्वस्थ काळाची फोटोग्राफर' हा लेख वाचूनसुद्धा असंच वाटलं. 

आयुष्यात प्रत्येकाची एक बकेट लिस्ट असते - करून बघायच्या गोष्टींची. त्यात बहुतेक साऱ्या असाध्य असतात म्हणा. माझ्या बकेट लिस्टमध्येही एव्हरेस्टच्या बेस केम्पपर्यंत जाऊन यायचं अशी एक एंट्री आहे. त्यामुळे भारतातला अव्वल गिर्यारोहक असलेल्या मिंग्मा शेर्पावरचा लेख मोठ्या उत्सुकतेने वाचला. ह्याही बाबाला माझा सलाम आहे. 'कोकणातला कातळखजिना' हा सुहास गुर्जर ह्यांचा लेख वाचून हे सगळं आपण बघायचा मुहूर्त लागायच्या आधी नष्ट तर होणार नाही ना असा एक भुंगा डोक्याला लागला. पुन्हा एकदा 'हजारो ख्वाहिशें ऐसी' वगैरे.... 

अगोचर, द मिस्ट्री रूम, छर्रा  ह्या कथा फारश्या आवडल्या नाहीत. त्यामानाने 'सगळ्याचा मिळून पांढरा किंवा काळा' ही कथा खूप भावली. विशेषतः: त्यातलं 'सगळ्यात पांढराच खरा! सुरुवातबी तो करून देतोय न शेवटाला बी तोच हात देतोय' हे वाक्य अगदी पटलं.

५. कालनिर्णय (दिवाळी अंक २०२२) (किंमत २५० रुपये)

 निदान मागच्या दोन वर्षी तरी कालनिर्णयचा अंक वाचल्याचं स्मरणात नाही. ह्या वर्षीही हा अंक असल्याचं मला माहित नव्हतं. मग लोकसत्तामध्ये त्याबद्दल वाचलं. आणि घरी पेपर टाकणाऱ्या व्यक्तीला आणून द्यायला सांगितलं. 

अंकाच्या सुरुवातीलाच इंदिरा संतांची 'अक्कू बक्कूची दिवाळी' ही कविता वाचली. शाळेत असताना कधी ही कविता वाचनात आली नव्हती. पण मुद्दामहून कुठलीही कविता शोधून वाचावी असं मला फारसं कधी वाटत नाहीच. असो. तर शाळेत असताना ही कविता वाचून काय वाटलं असतं ते आता सांगता नाही येणार. पण आता ह्या वयात तरी ती फारशी भावली नाही. भाचरांची दिवाळी आनंदात जावी अश्या भावनेतून जरी मामाने सगळ्या वस्तू आणल्या असल्या तरी त्यातून बहिणीची गरिबी अधिक अधोरेखित होते. तसंच मामा भाचरांना आजोळी घेऊन जायला आलेला असतो तर एव्हढं सामान का घेऊन येतो ते कळलं नाही. वर तुम्ही येणार नाही म्हणून मामीने दिलं आहे असाही उल्लेख आहे. ते मामीला आधीच कसं कळलं हेही समजलं नाही. कदाचित बालवयात हे प्रश्न पडले नसते.

पुढली अनुक्रमणिका वाचून मात्र पुढे मेजवानीच वाढून ठेवली आहे ह्याची खात्री पटली :-)

मराठ्यांचं आरमार २०२२ च्या दिवाळीतला लाडका विषय दिसतो. किल्ला किंवा दुर्ग ह्यापैकी एका अंकातही ह्यावरचा लेख ह्याच दिवाळीत वाचल्याचं आठवलं. अर्थात आरमारातलया जहाजांवर छान माहिती ह्या लेखातून मिळाली. ' गोव्याच्या मातीचा सन्मान' हा कोकणी साहित्यातलया दामोदर मावजो ह्या लेखकांवर लिहिलेला लेख उत्सुकतेने वाचला. आम्ही जीएसबी म्हटल्यावर बरेच लोक कोकणी समजतात. त्यामुळे कित्येक दिवसात मलाही वाटायचं की आपल्याला कोकणी कसं येत नाही. पण आमच्या कुठल्याही पिढीत कधीच कोकणी बोलली गेली नाही. तरी त्या भाषेबद्दल एक कुतूहल नेहमीच राहिलं. त्यातून भाषा हा  माझा नेहमीच आवडीचा विषय राहिलेला आहे. कोकणी शिकून मूळ साहित्य वाचायची संधी मिळेल असं वाटत नाही. पण कधी कुठे काही अनुवादित मिळालं तर नक्की वाचेन. 

न्यू यॉर्कर बद्दल आणि त्याच्या विल्यम शॉन ह्या संपादकांबद्दल वाचून आपल्याला किती आणि काय वाचायचं आहे हे जाणवून छाती दडपून गेली. हे असलं रोखठोक, कोणाचीही भीड ना बाळगता लिहिणारे लेखक, ते छापणारे संपादक आणि वाचणारे वाचक आपल्या देशात कधी दिसतील असा विचार नको नको म्हणताना डोकावून गेलाच. 

हंसा वाडकर आणि त्यांच्या चरित्राबद्दल वाचलंय. पण हे एव्हढं अंगावर येणारं काही आपल्याला झेपेल असं वाटत नसल्याने ते चरित्र कधी वाचलं नाही आणि त्यावर  बेतलेला 'भूमिका' कधी पाहिला नाही. श्रीकांत बोजेवार ह्यांचा लेख मात्र आवडला. हंसाबाई दिसायला सुरेखच होत्या हे फोटोवरून कळून येतं. एकदम मिळालेली प्रसिद्धी, हातात आलेला पैसा, मार्गदर्शन करायला कोणा वडीलधाऱ्या व्यक्तीचं नसणं ह्या परिस्थितीत आयुष्य उध्वस्त झाल्याच्या घटना चित्रपटसृष्टीत नव्या नाहीत. पण तरी दरवेळी त्या वाचून जीव कळवळतोच. 

कविता आणि माझं जसं कधी जमलं नाही तसंच शास्त्रीय संगीत आणि माझं कधी जमेल असं वाटत नाही. अर्थात मी शास्त्रीय संगीत मुळापासून जाणून घ्यायचा प्रयत्न कधी केला नाही ही माझी चूक आहे. पण सध्या तरी तेव्हढा वेळ आणि सवड नाही हे खरं . मास्तर कृष्णराव हे नाव ऐकलेलं असलं तरी त्यांच्याविषयी फार माहिती मला असण्याचं त्यामुळे काही कारण नाही. लीना पाटणकर ह्यांच्या लेखाने ती ओळख यथास्थित करून दिली. गरीब घरात जन्मूनही पुढे आयुष्याचं सोनं करणाऱ्या अश्या व्यक्तींबद्दल वाचलं की हे सगळं योगायोगाने घडतं का पूर्वनियोजित असतं हा नेहमीच प्रश्न पडतोच. 'कीचकवध' चित्रपटातलं 'धुंद मधुमती रात रे' हे माझं ऑल टाईम फेव्हरेट गाणं ह्याच मास्टर कृष्णरावांनी संगीतबद्ध केलं आहे हे वाचून तर मी उडालेच. ह्या गाण्याचा संगीतकार कोण हा विचारच मी कधी  केला नव्हता.

हंसा वाडकर ह्यांच्याबद्दल जसं ऐकलंय, कुठेकुठे थोडंफार वाचलंय तसंच देविकाराणी ह्यांच्याबद्दलही त्रोटक माहिती मला होती. पूर्वीच्या काळी सौंदर्यवती वगैरे गणल्या जाणाऱ्या अभिनेत्री मला बऱ्याच वेळा अजिबात सुंदर वाटलेल्या नाहीत. उदा. लीला नायडू किंवा सुरेय्या. पण हंसा वाडकर आणि देविकाराणी दोघींचे फोटो पाहून त्या आजकालच्या काही नट्यापेक्षाही अधिक सुंदर असतील असं वाटून गेलं. निदान देविकाराणी ह्यांचं उत्तर आयुष्य तरी सुखात गेलं हे वाटून बरं वाटलं. हा लेख थोडा त्रोटक वाटलं. अजून वाचायला आवडलं असतं. 

ह्या दोघींच्या मानाने अभिनेत्री नंदा माझ्या अधिक परिचयाची. तिचे गुमनाम, कानून, द ट्रेन, इत्तेफाक, धूल का फूल हे चित्रपट पाहिले आहेत. आईच्या लहानपणची तिची एक मैत्रीण नंदाची चुलतबहीण होती तेव्हा आई तिच्या घरी एकदा नंदाला भेटली होती हे तिच्याकडून ऐकलंय. त्यामुळे तिच्यावर लिहिलेला प्रकाश चांदे ह्यांचा 'चिरतरुण बेबी' हा लेख उत्सुकतेने वाचला. नंदाने मराठी चित्रपटात काम केलं आहे ह्याची मला अजिबात माहिती नव्हती. मला तर ती थेट हिंदी चित्रपटात आली असंच वाटायचं. 

'चित्रकला' हा मला न जमणारा आणखी एक प्रकार. विशेषतः ती abstract paintings तर अजिबात समजत नाहीत. त्यामुळे 'सुझा' हे नाव कुठेकुठे वाचलेलं असलं तरी एक चित्रकार ह्यापलीकडे मला त्यांच्याविषयी फार माहिती नव्हती. त्यांच्यावर राजेंद्र पाटील ह्यंनी लिहिलेल्या लेखातून ती ओळख झाली. पण हा लेखही फारसा कळला नाही. आणि त्यांची लेखात दिलेली चित्रं पाहून हा आपला प्रांत नव्हे ही खात्री झाली :-)

स्टॅम्प्स, नाणी वगैरे जमवायचा छंद वाचून ठाऊक आहे. मी स्वतः सुद्धा विविध चित्रं असलेली नाणी जमवते. भारतात अशी नाणी मिळायची संधी कमीच आहे. एकुणात फक्त चलन म्हणून नाणी वापरायची हा आपल्या इथला खाक्या. जाने दो. तर सांगायचं मुद्दा हा की फक्त शिपच्या काडेपेट्या पाहून सवय असलेल्या मला काडेपेट्यांवरही वेगवेगळी चित्रं असतात हे वाचून धक्काच बसला. नाही म्हणायला लॉकडाऊनच्या काळात शिपची काडेपेटी मिळाली नव्हती तेव्हा दुसरी कुठलीतरी आणली होती (ती पेटेल की नाही ही शंका मनात घेऊन!). रविप्रकाश कुलकर्णी ह्यांचा 'काडेपेटीवरच्या चित्रांची वेगळी कहाणी' हा लेख खूप मनोरंजक माहिती देतो. सुलोचना उर्फ रुबी मायर्स (ह्यांच्याबद्दलही फक्त ऐकून-वाचूनच आहे) ह्यांची छबीही काडेपेटीवर असायची. त्याचा लेखकाने सांगितलेला किस्सा वाचण्याजोगाच. 

'रंगातून जग पाहणारा चित्रकार' हे प्रशांत कुलकर्णी ह्यांच्या लेखाचं शीर्षक वाचून म्हटलं हाही लेख डोक्यावरून जाणार. पण ख्रिस्तोफ निमनच्या (ह्याचं नाव मात्र मी आजवर ऐकलेलं नव्हतं!) चित्रकलेतलं ओ की ठो कळत नसणाऱ्या लोकांनाही सहजगत्या समजू शकणाऱ्या अफलातून चित्रांची त्यांनी सुरेख ओळख करून दिली आहे. आजवर आपण ह्याचं नाव कसं ऐकलं नाही ह्याचंच आश्चर्य मला लेख वाचून संपला तरी वाटत राहिलं. 

'केनेडींच्या हत्येमागील विलक्षण ताणेबाणे' हा दीपक करंजीकर ह्यांचा लेख अमेरिकी इतिहासातल्या एका महत्त्वाच्या घटनेवर आहे. पण तो विषयाला न्याय देत नाही. ह्या घटनेबाबत ज्या conspiracy theories आहेत त्यांचा व्यवस्थित उहापोह अपेक्षित होता. पण लेखकाने काही थिअरीजना उदा. अमेरिकी परराष्ट्र धोरण खूप जास्त महत्त्व दिलं आहे. बाकी थिअरीज थोडक्यात आटपल्या आहेत. असं करण्यामागचं कारण स्पष्ट होत नाही. त्यामुळे लेखही खूप विस्कळीत वाटतो. 

जंगल आणि पर्वत ह्यांच्यावर खास प्रेम असलेल्या मला सुरेशचंद्र वारघडे ह्यांचा 'अरण्यजीवन' हा लेखही खूप आवडला. लेखातले फोटोही सुरेख आहेत. हिंदी साहित्यातल्या कुमार अंबुज ह्यांच्या 'मंदिर-चौक' ह्या कथेचा मधुकर धर्मापुरीकर ह्यांची केलेला अनुवाद आवडला. निदान हिंदी साहित्य तरी वाचायला सुरुवात करायला हवी हे पुन्हा एकदा जाणवलं. त्यामानाने 'पेस्ट्री दुकानातली चोरी'  ही अनुवादित कथा फारशी आवडली नाही. 

वसंत देशमुख ह्यांचा गुप्तचर खात्यातल्या अनुभवांवरचा लेख, डॉ. स. गं मालशे आणि कच्छच्या लोककला संगीतात उल्लेखनीय कामगिरी करणाऱ्या धनबाई कारा ह्यांची ओळख करून देणारे लेख वाचनीय. 

कवितांचा विभाग 'पाहू काही समजतात का?' हा पूर्वग्रह मनात घेऊन वाचला. त्यातल्या काही कळल्या. काही कळल्या नाहीत. पण विशेष आवडलेल्या कविता म्हणजे एक कौटुंबिक कविता (अलका गांधी असेरकर) आणि घुसमट (मंदाकिनी पाटील). 

'पाकनिर्णय' मधल्या वाळवणाचे पदार्थ, सूप्स आणि आईसक्रीम ह्या विभागातले पदार्थ वेगळे वाटले. 

एकंदरीत ह्या वर्षीपासून कालनिर्णयचा दिवाळी अंकसुद्धा विकत घेणार हे नक्की.