2. दुर्ग (दिवाळी अंक २०२०)

ह्या वर्षीचा वाचायला घेतलेला दुसरा दिवाळी अंक म्हणजे 'दुर्ग'. अंकाची अनुक्रमणिका पाहिल्यावरच मोगँबो खुश हुआ :-)

अंकाची सुरुवात झाली ती अमोल सांडे ह्यांच्या ग्वाल्हेरच्या किल्ल्यावरच्या लेखाने. किल्ल्याचा इतिहास आणि त्यात असलेल्या अनेक वास्तूंबद्द्ल इत्यंभूत माहिती ह्यात आहे. खरं तर अंकातल्या बर्‍याच लेखांत ही बाब प्रामुख्याने जाणवते. दुर्गप्रेमींनी हे दुर्ग पहावेत ह्या कळकळीपोटी किल्ल्यावर कसं जावं, काय क्रमाने आणि काय काय पहावं इथपासून ते पाणी कुठे मिळेल, ट्रेक करताना काय काय काळजी घ्यावी आणि आजूबाजूला पहाण्यासारखी आणखी कोणती ठिकाणं आहेत ह्याची सविस्तर माहिती अनेक लेखांतून काहीही हातचं न राखता लेखकांनी दिलेली आहे.

पुढच्या लेखातल्या बारडगड आणि विवळवेढे ह्या किल्ल्यांबद्दल मी कधीही ऐकलं नव्हतं. ह्या किल्ल्यांच्या शोधाबद्द्ल खूप छान माहिती ह्या जगदीश धानमेहेर ह्यांच्या ह्या लेखातून मिळते. मराठा इतिहासात महत्त्वाच्या असलेल्या वडगावच्या लढाईबद्द्ल संतोष जाधव ह्यांनी विस्ताराने लिहिलेलं आहे. शिवछत्रपतींचा राज्यव्यवहारकोश आणि शस्त्रवर्ग ह्याबद्दल गिरिजा दुधाट ह्यांनी छोटासाच पण उत्कंठावर्धक लेख लिहिला आहे. चंद्रगड ते आर्थरसीट (डॉ. राहुल वारंगे), घनचक्कर ट्रेक (डॉ. हेमंत बोरसे) आणि आडवाटेवरून प्रतापगड (अंबरीश राघव) हे लेख वाचून हे ट्रेक्स आपणही करावेत असं वाटून जातं. महाराष्ट्रातल्या जलसंस्कृतीचा आढावा घेणारा विहीर हा डॉ. प्रा. जी. बी. शहा ह्यांचा आणि जुन्नर शहरावरचा संदीप परांजपे ह्यांचा लेख दोन्ही विषयांवरची साद्यंत माहिती देतात.

हिंदवी स्वराज्याचा भाग असलेले किल्ले आयुष्यात एकदा तरी पहावेत अशी इच्छा मनी बाळगून असलेल्या प्रत्येकासाठी अशेरी (श्रीकांत कासट), कोकणदिवा (संकेत शिंदे), अंकाई टंकाई (नितीन जाधव), कुरुमबेडा (प्रसाद बर्वे), पद्मदुर्ग (डॉ.संग्राम इंदोरे), शिवगड (शिवप्रसाद शेवाळे), भूषणगड (अजय काकडे), उदगीर (प्रा. संगमेश टोकरे), पारगड (अरविंद देशपांडे), रांगणा (अ‍ॅड. फिरोज तांबोळी), नारायणगड (तुषार कुटे), महिपत-सुमार-रसाळ (तुषार कोठावदे) आणि बितनगड (अंकुर काळे) अशी किल्यांच्या माहितीची भरगच्च शिदोरी ह्या अंकात आहे. 

थोडक्यात काय तर हाही अंक किल्ल्यांवरच्या बाकी अंकांसोबत कपाटात जाऊन बसलेला आहे. आता २०२१ मध्ये किल्ल्यांच्या भ्रमंतीचा मुहूर्त लागला की गंगेत घोडं न्हालं. :-)

१. दुर्गांच्या देशातून (दिवाळी अंक २०२०)

ह्या वर्षी दिवाळी अंक प्रकाशित होतील की नाही ही शंका होती. प्रकाशित झाले तर आपल्या हातात पडतील की नाही ही दुसरी शंका. पण मॅजेस्टी़कमध्ये फोन केला तेव्हा 'अंक आलेत' अशी सुवार्ता मिळाली आणि आनंद पोटात मावेनासा झाला अगदी. वेळ मिळताच धावले आणि चांगले ४-५ अंक घेऊन आले. पेपरवाल्याने ३ आणून दिले आणि उपनिषदांवरचा एक अंक पोस्टाने मागवला. तेव्हा आता चांगले ८-९ अंक झालेत. वाचायला वेळ मिळेल तेव्हा मिळेल असा विचार केला. पण 'दुर्गांच्या देशातून' खुणावायला लागला तेव्हा पॉडकास्टस ऐकायचा मोह बाजूला सारून कपाटातून बाहेर काढला. 

पहिलाच लेख रविन्द्र अभ्यंकर ह्यांचा - शिवराज्याभिषेक आणि शिवपुण्यतिथीदिनांच्या त्रिशताब्दी सोहळ्याबद्दलचा. जून १९७४ मध्ये शिवराज्याभिषेकाला ३०० वर्ष पूर्ण झाली आणि एप्रिल १९८० मध्ये शिवपुण्यतिथीला. त्यानिमित्त रायगडावर झालेल्या कार्यक्रमांची इत्यंभूत हकिकत ह्यात आहे. हे सोहळे व्हावेत म्हणून गोनिदांनी किती अपार मेहनत घेतली ते वाचून थक्क व्हायला होतं. अर्थात अनेक अनाम लोकांचेही हात ह्या कार्याला लागलेत हे वेगळं सांगायला नको. ह्या सोहळ्याचं चित्रीकरण झालं असतं तर ते पहायला मिळालं असतं अशी चूटपूट हा लेख लावून गेला.

ह्यानंतरचे आवडलेले लेख म्हणजे ब्रिटीशांना भावलेला पन्हाळा (सचिन पाटील), शोध शिवछत्रपतींच्या हस्ताक्षराचा (प्रशांत परदेशी), २७ वर्षांपूर्वीची सह्यद्रीची पहिली एकल दीर्घयात्रा (श्रीपाद हिर्लेकर), दुर्गजागर जन्मदिनांच्या आठवणींचा (अरुण बोर्हाडे) आणि 'ऐशीच्या दशकातली अविस्मरणीय भटकंती (बळवंत सांगळे). पैकी हिर्लेकरांचा लेख वाचून त्यांचं 'साठ दिवस सह्याद्रीचे' हे पुस्तक वाचायची उत्सुकता लागली आहे. जमतील तितके वाढदिवस गड-किल्ल्यांवर साजरे करणार्या अरुण बोर्हाडेचं कौतुक वाटलं. इथे आम्ही गड बघायला सुरुवात करायला मुहूर्त लागायचाय. असो. कुंडलीचे योग असतात.

संदीप परांजपेंचा दुर्गसाहित्यावरचा लेख वाचून हे एव्हढं सगळं आपण कधी वाचणार असा नवा घोर लागलाय :-)  'माणदेशातील दुर्गपंचायतन' मध्ये सुजय खलाटेंनी तिथल्या संतोषगड, वारुगड, महिमानगड, वर्धनगड आणि भूषणगड अश्या कधी न ऐकलेल्या गडांविषयी लिहिलंय. तर 'मराठवाडी बेलाग दुर्ग' मध्ये जयराज खोचरेंनी परांडा, नळदुर्ग आणि औसाच्या किल्ल्यांची ओळख करुन दिलीय. 'अपरिचित दुर्गांची सफर' मध्ये संदीप तापकीर ह्यांच्या 'रत्नागिरी जिल्ह्यातले किल्ले' ह्या पुस्तकाबद्दल वाचायला मिळतं.

विस्मरणात गेलेल्या किल्ल्यांबद्दलचा डॉ. नि. रा. पाटील ह्यांचा लेख माहितीपूर्ण आहे पण वाचकांना जास्तीत जास्त माहिती देण्याच्या नादात तो थोडा रटाळ झालाय. त्यामानाने रायगड जिल्ह्यातल्या किल्ल्यांबद्दलचा सुखद राणे ह्यांचा आणि सांगलीच्या किल्ल्यांबद्दलचा सदानंद कदम ह्यांचा लेख थोडक्यात पण आवश्यक माहितीने युक्त आहे. 

सदाशिव टेटविलकर ह्यांचा ठाण्यातल्या किल्ल्यांबद्दलचा लेख वाचेतो 'ठाण्यात किल्ले आहेत' हेही माझ्या गावी नव्हतं. 'कथा एका दुर्लक्षित अष्टकोनी दुर्गाची' मध्ये निखिल बेल्लारीकर ह्यांनी मांजराबादच्या टिपू सुलतानने बांधलेल्या अष्टकोनी किल्ल्याची सविस्तर माहिती दिलेली आहे ती वाचण्याजोगी आहे. सनावळ्या शिकवण्याऐवजी ह्या सगळ्या गडांबद्दल का नाही शिकवलं शाळेतल्या इतिहासाच्या पुस्तकात? मराठा इतिहासात महत्त्वाच्या मानल्या गेलेल्या खर्ड्याच्या लढाईबद्दल प्रा. डॉ. जी. बी. शहांनी सुरेख विवेचन केलं आहे - लिखाण कुठेही अजिबात रटाळ होऊ न देता. एव्हरेस्ट सर करणार्‍या प्रियांका मोहितेबद्दल कैलास बागलांनी लिहिलेला लेख वाचून एक स्त्री म्हणून खूप तिचा खूप अभिमान तर वाटलाच पण तिच्या आईवडिलांचं कौतुक वाटलं.

दरवर्षी 'किल्ला' चा अंक मी आवर्जून जपून ठेवते. ह्या वर्षी 'दुर्गांच्या देशातून' चाही हा अंक ठेवणार आहे. कधीतरी हे सगळे किल्ले बघू अशी एक आशा अजून मनात आहे. म्हणतात ना उम्मीदपे दुनिया कायम है. 

बाकी आमची गत म्हणजे 'हजारो ख्वाहिशे ऐसी की हर ख्वाहिशपे दम निकले' :-)

It hasn't been that long since I last wrote here, right? But I had forgotten the password. Had to jump through all the usual hoops to get it reset. Needless to say, was annoyed by it. I wasn't blessed with huge reserves of patience as it is and whatever meagre reserve I had seems to be mightily depleted in these COVID-19 times. :-(

I have been reminding myself these past couple of months that I must get back to the blog. But that was easier said than done. Anyways, to cut a long story short, I am finally here.

And hope to keep coming back here from this point on. 😀

1. Shades of Saffron: From Vajpayee to Modi - by Saba Naqvi

2. Everything You Ever Wanted to Know about Bureaucracy But Were Afraid to Ask - by T.R. Raghunandan

3. Sita Under The Crescent Moon - by Annie Ali Khan

4. On China - by Henry Kissinger

5. Fateful Triangle: How China Shaped U.S.-India Relations During the Cold War - by Tanvi Madan

6. The Hundred-year Marathon: China's Secret Strategy to Replace America As the Global Superpower - by Michael Pillsbury

1. Twilight of Democracy: The Seductive Lure of Authoritarianism - by Anne Applebaum

2. River Out of Eden, The God Delusion, The Magic of Reality: How We Know What's Really True, The Blind Watchmaker - by  Richard Dawkins

3. A Chequered Brilliance: The Many Lives of V.K. Krishna Menon - by Jairam Ramesh

4. The Art of Living: Death - by Todd May

5. The English Teacher - R.K. Narayan

The Southern Book Club's Guide to Slaying Vampires - by Grady Hendrix

The Virtual Hindu Rashtra: Saffron Nationalism and New Media - by Rohit Chopra

Don't Push The River (It Flows By Itself) - by Barry Stevens

Flow - Mihaly Csikszentmihalyi

The Cartiers: The Untold Story of the Family Behind the Jewelry Empire - by Francesca Cartier Brickell

The Belt and Road Initiative: Opportunities and Challenges of a Chinese Economic Ambition - David De Cremer, Bruce McKern, Jack McGuire

The Dictator's Handbook - by Alastair Smith and Bruce Bueno de Mesquita

The Man Who Loved Books Too Much: The True Story of a Thief, a Detective, and a World of Literary Obsession - by Allison Hoover Bartlett

The Map Thief: The Gripping Story of an Esteemed Rare-Map Dealer Who Made Millions Stealing Priceless Maps - by Michael Blanding

How about going on a safari to a tiger reserve in India, from the comfort of your own living rooms? Sounds interesting? Check out https://www.youtube.com/channel/UCzj_lZkssvEhK3GykJ0A1sw for the daily safaris in Maharashtra's Tadoba Andhari Tiger Reserve.

Take it from me. You will love it.

Sometimes it all seems so unreal - the life that you, I and the rest of the world is living right now. It almost seems as if we were watching a Hollywood movie like Contagion and somehow managed to walk out of our living rooms right into the movie. The virus that spreads through coughing and sneezing and kills people sounds rather apocalyptic, no? But somehow it has become our reality for the here and now, and perhaps for the near future as well.

A couple of weeks back I came across this question - what have you done in this lockdown that you have never before done in your life? The first answer that came to my mind was - wore a mask. But then I realized that I have never before in my life seen empty shelves in the grocery stores and at chemist shops. I have never been told that there is no soap left or that there are only a couple of packs of biscuits left, and that too of a single brand. This happens in countries that have been ravaged by wars or ruled by dictators, right? Countries that we won't be able to locate on the world map even if our lives depended on it. How did we all get here again?

People are busy fighting over whether China is to be blamed or not, whether the world can teach them a lesson or not. Whether to allow maids to come into the society premises or not. Celebrities are sharing things about them that we are supposed to find fascinating. Quite a few of them - who might not have set a foot in kitchens for years - have suddenly become expert cooks, dishing out a delicacy a day. There have been pictures of peacocks dancing on the streets in parts of Mumbai. News of the Himalayan peaks being sighted after eons from parts of Northern India. Everyone is talking about the Earth healing, rebooting, reinventing itself. Why, even the Ganga has managed to clean herself back again, it seems. Oh, and even though the Pentagon has released footage of some pilots seeing unidentified flying objects in the skies, no one is going gaga over it. Perhaps no one will bat an eyelid if the little green men do decide to make an appearance now. It will fit in right with the current scheme of things, no?

And yet, on more web pages than one, I see a rotating cube, giving the latest statistics about the number of the infected and the number of the dead. What am I supposed to do with these numbers? Lately, I find myself staring at the cube for a fraction of a second and then reaching over to close it. Again and again and again. No, I am not an insensitive person. Any loss of life is sad. But the constant daily barrage of news - whether I want it or not - has numbed me to all this. I do not know what is the truth and what is not. And I am tired of Googling for it every time.

They say there is light at the end of every tunnel. But this one seems interminable. The light seems light years away. At least for now. :-(

1. Shivaji Park, Dadar 28: History, Places, People - Shanta Gokhale

2. DRI & The Dons: The Untold Stories - BV Kumar

3. The Rules: Time-tested Secrets for Capturing the Heart of Mr. Right - Ellen Fein

4. The Little Prince by Antoine De Saint-Exupery

5. Books by Wilfred Thesiger

६. कालनिर्णय (दिवाळी अंक २०१९) (रुपये १४०)

कालनिर्णयचा अंक घ्यायचं माझं पहिलंच वर्ष. मेजेस्तिकमध्ये अंक घ्यायला गेले तेव्हा सहज म्हणून चाळला. इंटरेस्टीन्ग वाटला म्हणून विकत घेतला. वाचायला आत्ता मुहूर्त लागला.

खरं तर पहिल्याच लेखाचं शीर्षक वाचून पोटात धडकी भरली होती – गीता आणि गांधी. ह्या दोन्ही विषयांवर व्हॉटसएप युनिव्हर्सिटीमध्ये एव्हढं भरभरून येतं की आणखी काही वाचायलाच नको. पण प्रथम ग्रासे मक्षिकापात: असला प्रकार नको म्हणून लेख वाचायला घेतला. गांधीजींच्या गीतेविषयीच्या भुमिकेसोबतच डॉक्टर आंबेडकर, विनोबा भावे, विवेकानंद आदींच्या त्याबाबतच्या विचारांचा उत्तम उहापोह लेखात केलाय. लेखाच्या शेवटी एक संदर्भग्रंथांची छोटी सूचीही आहे. त्याचा वापर करायची वेळ ह्या जन्मात येणार नाही ही खात्री असल्याने त्याचा फोटो काढून घ्यायच्या भानगडीत अस्मादिक पडले नाहीत. J आंतरराष्ट्रीय (आणि आजकाल देशीसुध्दा) राजकारण हा आत्यंतिक जिव्हाळ्याचा विषय असल्याने ‘सेक्युलेरीझ्म कालबाह्य होत आहे का?’ हा लेख उत्तर माहित असूनही वाचला. तरी अजूनही काही मुद्दे ह्यात घेता आले असते असं वाटून गेलं.

पुढले काही लेख व्यक्तीचित्रणात्मक. ह्यात रामदास फुटाणे, परमवीर चक्र डिझाईन करणार्या मूळच्या स्विस असलेल्या सावित्री खानोलकर (हेही ज्ञान व्हॉटसएप युनिव्हर्सिटीतून मिळालेलं!), ना.धों. महानोर, महेश काळे अश्या परिचित व्यक्तीसोबत धोंड मास्तर, शशिकांत धोत्रे, डॉक्टर शरच्चंद्र विष्णू गोखले, छत्तीसगढमधली पंडवानी शैलीची गायनकला प्रसिध्द करणाऱ्या तिजनबाई, सत्तरच्या दशकातले प्रसिद्ध रहस्यकथा लेखक दिवाकर नेमाडे अश्या निदान मला तर अपरिचित असलेल्या व्यक्तींबद्दल छान माहिती मिळाली. सावित्री खानोलकर ह्यांच्यावरील लेखात इंद्रवज्राबद्दल बरीच माहिती असली तरी त्यामुळे लेख सावित्रीबाईंवरचा का इंद्रवज्रावरचा असा प्रश्न पडलाच. शशिकांत धोत्रेची चित्रं पाहून लहानपणी चित्रकलेच्या शिक्षकांवर उपकार म्हणून काढलेल्या महाभयानक चित्रांची आठवण होऊन हसू आलं.

आर्ट डेको हा शब्द बर्याच वेळा वाचनात आलेला असूनही तो गुगल करून पहाण्याची तसदी मी घेतली नव्हती. हे प्रकरण नेमकं आहे तरी काय हे प्रसिद्ध आर्किटेक्ट कामू अय्यर ह्यांच्या मुलाखतीत समजतं. हेल्वेटीका हे फोन्टसच्या लिस्टमध्ये अनेक वर्षं पाहिलेलं नाव. पण त्याच्या जन्माची कथा त्यावरला लेख वाचून कळली. सुचित्रा सेनवरचा बुरोशिवा दासगुप्तांचा लेख तिच्याबद्दल बरंच काही सांगून जातो. लदाखवरची महेंद्र सिंग ह्यांची छायाचित्रं सुरेख. इथं जायचं आहे हे पुन्हा एकदा जाणवलं. ‘रानभूल आणि चकवा’ हा नारायण डोंगरवार-पाटील ह्यांचा त्यांचे वडील माधवराव ह्यांना अरण्यात आलेल्या अनुभवांवरचा लेख खूप आवडला. ‘वृक्षवल्ली आम्हा सोयरी वनचरे’ हा लेख मेट्रोच्या कारशेडसाठी रात्री अपरात्री झाडं तोडणार्या ‘मी परत येणार’ छाप लोकांना वाचायला दिला पाहिजे. तरीही अक्कल येईल असं वाटत नाही.

कवितांचं आणि माझं कधी पटलं नाही ही बाब मी दिवाळी अंकांच्या परीक्षणात ह्याआधीही नमूद केली आहे. असं असूनही शिवकन्या शशी ह्यांची ‘काहीच नाही म्हणता म्हणता’ आणि ‘काचेवर थांबलेला पक्षी’ ही शर्मिला रानडे ह्यांची अश्या दोन्ही कविता फार भिडल्या. ‘आज पु. लं. असते तर’ ह्या भागातली व्यंगचित्रं भावली. पु.लं. खरंच असायला हवे होते असं वाटून गेलं. :-(

‘कालनिर्णय पाकनिर्णय २०२०’ मधल्या पाककृती मात्र निराशाजनक वाटल्या. एकही करून पहायची इच्छा झाली नाही. दिवाळी अंकातल्या कथा मला फारश्या आवडत नाहीत. ह्या अंकातल्या कथाही, एक ‘टेक्नोसेव्ही कुसुम’ सोडली तर, अपवाद नव्हत्या.

एकंदरीत वेगळ्या विषयावरचे लेख घेऊन आलेला अंक आवडला. पुढल्या वर्षी नक्की घेईन म्हणते.